Het verhaal van de vertrekceremonie (10): ‘waarheid en verzoening’.

De eerste zaterdag van elke maand is iets na zonsopgang een van onze vertrekceremonies: de pelgrimslauden. Deze maand lazen we uit ons pelgrimsgetijdenboek Seizoenen van het Leven een tekst van Daan Bronkhorst, huisschrijver van Amnesty International afdeling Nederland. De miniatuur getiteld: ‘Mensen die voorbijgaan’, uit het getijdenboek is van de hand van Marjoke Schulten. Voorlezer: Sytske Zwart, één van de uitgevers van Seizoenen van het leven.

Hieronder vind je de tekst zoals Sytske deze heeft ingesproken.

Een vrouw van middelbare leeftijd zit op een bank die in de grote marmeren gang staat. Even verderop is een zware dubbele deur, daarboven hangt de nationale vlag. Mannen in donkere pakken en vrouwen in het zwart lopen af en aan, dikke dossiers in de armen. De vrouw kijkt gespannen voor zich uit. Ze houdt haar grote tas op de schoot geklemd.

De vrouw, die ik een tijdlang gadesla, wacht tot de eikenhouten deur opengaat. Daar zal ze ontvangen worden door een commissie die door de president is aangesteld om opheldering te brengen over het verleden. In dit land, Chili, zijn zo’n drieduizend mensen onder het militaire regime vermoord of ‘verdwenen’. Nu de democratie is hersteld, probeert de Nationale Commissie voor Waarheid en Verzoening van geval tot geval vast te stellen wat er gebeurd is.

De zoon van de vrouw en haar schoondochter zijn jaren geleden ’s nachts opgehaald. Sindsdien is niets meer van hen vernomen. Ze heeft gehoord dat haar zwangere schoondochter in gevangenschap een kind heeft gebaard, maar ze weet niet wat er met dat kind is gebeurd. Ze weet alleen dat haar zoon en diens vrouw zijn geregistreerd als ‘verdwenen’. En dat ze daarom aanspraak kan maken op een schadeloosstelling, een officieel excuus en de toezegging dat naar haar kleinkind zal worden gespeurd.

Zal deze behandeling van haar zaak ertoe leiden dat de vrouw zich verzoent met wat er is gebeurd? Wie zal het zeggen. De Duits-joodse filosofe Hannah Arendt, die een boek schreef over het proces tegen oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann, zei: ‘Wie niet kan vergeven wordt gedwongen telkens opnieuw dezelfde zinloze wraak te voelen’. De Chileense commissie vroeg niet om vergeving. Ze vroeg alleen om de bereidheid om te verzoenen. Want wie vraagt om oog-om-oog, eindigt in een samenleving waarin iedereen uiteindelijk blind is.

Meer dan twintig landen stelden de laatste decennia een waarheids- en verzoeningscommissie in. In Zuid-Afrika werden de hoorzittingen met slachtoffers en daders op televisie uitgezonden. Chili koos voor beslotenheid. Andere landen deden het weer anders. Soms had het resultaat, soms leverde de commissie gebrekkig werk. En nogal eens leidden de voorbereidingen voor een waarheidscommissie tot niets.

Verzoening is het verenigen van tegenstellingen. Verzoening moet principieel zijn, maar ook pragmatisch. Verzoening is noodzakelijk, voor de maatschappij in haar geheel, maar op persoonlijk vlak ook vaak zo goed als onmogelijk. Verzoening biedt voordelen, want kan verdere conflicten in de kiem smoren, maar brengt ook grote risico’s met zich mee als ze alleen maar het afdekken van open wonden is.

De Duitse filosoof Jürgen Habermas heeft gezegd dat de waarheid aan drie voorwaarden moet voldoen. De feiten moeten kloppen, de normen moeten in acht worden genomen en er moet ‘waarachtigheid’ zijn. De Chileense commissie probeerde die drievoudige waarheid te honoreren. Ze legde de feiten vast, nam alle juridische regels in acht en getuigde van de oprechte poging om slachtoffers recht te doen.

Ik weet niet hoe het met deze vrouw verder is gegaan. Ik hoop dat haar kleinkind is opgespoord. Dat is namelijk in een aantal gevallen gelukt: de baby’s waren ter adoptie gegeven aan gezinnen van militairen.

Zal ze zich verzoend voelen? De waarheid is haar in elk geval door deze commissie vergund. Leven met de waarheid: misschien moeten we van verzoening niet méér verwachten dan dat.